گنجینه‌ای پنهان در گوشۀ دانشگاه فردوسی مشهد
گزارش نشست علمی
.jpg)
بسم الله الرحمن الرحیم
هفته پژوهش، فرصتی را فراهم آورد تا به بهانه معرفی چاپ محققانه کتابی نفیس، نشستی علمی با عنوان «اهمیت نسخ خطی در پژوهش‌های دانشگاهی» در دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شود.
در ابتدای این نشست، دکتر مهدی مجتهدی، عضو گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی و مسوول دفتر انجمن ایرانی تاریخ اسلام در خراسان رضوی، به برخی از مهمترین اهداف این دفتر اشاره کرد. یکی توجه به مطالعات خراسان بزرگ در تاریخ اسلام و دیگری ترویج و معرفی نسخه‌های خطی و پژوهش در این زمینه است. وی از این نشست به عنوان گام نخست از مجموعه نشستهای علمی دربارۀ هدف دوم یاد کرد. ایشان وجود گنجینه‌ای از نسخه‌های خطی را از امتیازات دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی نسبت به سایر دانشکده‌های الهیات کشور دانست و افزود : «تقارن مبارکی است که نخستین نشست ما دربارۀ نسخ خطی، به معرفی کتابی مهم اختصاص دارد که تنها نسخۀ شناخته شده آن در جهان، در دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد نگهداری می شود».
دانشگاه و جای خالی نسخ خطی
در ادامه، این محقق حوزه تاریخ کتاب در تمدن اسلامی، به زمینه‌های پژوهش دانشگاهی مرتبط با نسخ خطی اشاره کرد. اولین مورد تصحیح و احیای میراث مکتوب است که در اهمیت آن تردیدی نیست و در آیین‌نامه دانشگاه فردوسی به عنوان یکی از فعالیت‌های علمی اثربخش مورد توجه قرارگرفته است. البته متاسفانه چنان که باید هنوز مورد اقبال دانشگاهیان قرار نگرفته است. با وجود کثرت نسخ خطی در زمینۀ رشته‌های دانشکده الهیات، یعنی قرآن و حدیث، تاریخ اسلام، فقه، فلسفه و عرفان؛ آمارها حاکی از توجه کم دانشکده‌های الهیات به این مقوله است و در مقایسه، رشتۀ ادبیات فارسی شرایط بهتری دارد و پایان‌نامه‌ها در این زمینه بیشتر دیده می‌شود.
فعالیت مهم دیگر، فهرست نویسی نسخه‌های خطی است که اهمیت آن کمتر از تصحیح نسخ نیست و در آیین نامۀ مذکور به آن توجه شده و امتیاز مشخصی دارد. البته برای ورود به این عرصه مقدمات زیادی لازم است که باید دانشگاه‌ها برنامه‌های بلند مدت برای آن داشته باشند.
مورد بعدی، توجه به نسخ خطی به عنوان منبعی برای پژوهش است. خیلی از نسخ تصحیح نشده‌اند ولی در کنار کتاب، مقاله و پایان نامه، باید از آنها هم سود برد. هم اکنون می‌بینیم که غربیان در این زمینه از ما جلوتر هستند. در شیوه‌نامه نظام‌های ارجاع دهی جهانی، روش استناد (Citation) به نسخه‌های خطی هم وجود دارد. با این همه در اغلب پژوهش‌های دانشگاهی از این مساله غفلت شده است. باید به جایی برسیم که برای مثال در ارزیابی پایان‌نامه‌ها همیشه یکی از سوال‌ها این باشد که دانشجو آیا از متون مخطوط مرتبط با موضوع استفاده کرده است یا نه؟ که این مستلزم انس اساتید با مقوله نسخ خطی و آشنایی با فهرست‌های این آثار است.
 
آنچه که به عنوان فرصتی جدید در یک دهۀ اخیر باید از آن سخن گفت، امکان دسترسی به تصاویر دیجیتال نسخ خطی است. چیزی که در گذشته بیشتر به رویا شبیه بود امروزه به واقعیت پیوسته و شما می‌توانید فایل تصویر نسخه‌های خطی یک کتاب را که در ایرلند، ترکیه، فرانسه و... نگهداری می‌شود را داشته باشید. غیر از تسهیل موارد پیش‌گفته، در مواردی که حتی کتابی به چاپ رسیده باشد، بررسی تصویر نسخۀ خطی آن می‌تواند موضوعات پژوهشی جدیدی را شکل دهد که تا پیش از این کمتر مورد توجه بوده است یا امکان آن برای کمتر کسی فراهم بوده است.
دکتر مجتهدی در پایان، تاکید کرد، باید توجه داشت که اگر کتابی تصحیح و منتشر شده باشد به معنی بسته شدن پروندۀ پژوهشی آن در عرصۀ تصحیح نیست. کتابهای زیادی را می‌شناسیم که دو یا چند بار تصحیح شده‌اند. اگر دلیلی علمی وجود داشته باشد، مثل این که نسخه‌های جدید و مهمی از کتاب پیدا شده باشد، تصحیح مجدد ضروری خواهد بود. برای مثال چاپ جدید کتاب تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام که تصحیح پیشین آن با اغلاطی از جمله شناسایی نادرست مولف، در سال 1313 شمسی انجام شده است، بعد از هشتاد و چهار سال دوباره تصحیح شده است. محقق قریب به هفتاد نسخه خطی مختلف از این کتاب را یافته است ولی بر اساس چهار نسخه مهم کتاب را تصحیح کرده است. جالب این که بدانیم یکی از مهمترین آنها نسخه‌ای است که به مرحوم عبدالحمید مولوی تعلق داشته و اکنون در کتابخانه دانشکده الهیات مشهد نگهداری می‌شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی یکی از چالش‌های موجود را عدم وجود ساختار متناسب با پژوهش‌های نسخه‌شناسی دانست که در پیشنهاده (پروپوزال) ها دیده می‌شود و فرم‌های کنونی جوابگوی نیازها نیست.
وی در ادامه اظهار امیدواری کرد دانشجویان، اساتید وبیشتر از همه مسؤولان دانشگاه به این حوزه توجه کنند.
نسخه‌ای در دست علامه مجلسی
سخنران بعدی نشست، حجه الاسلام سید حسن موسوی بروجردی، مدیر کتابخانه علامه مجلسی، ابتدا به تاریخچۀ مختصر این موسسه پرداخت که با تاکید بر میراث شیعه و دفاع از علامۀ مجلسی رحمهالله‌علیه ـ به عنوان مرز بین متقدمان و متاخران شیعه ـ شکل گرفت. از منابع علامه مجلسی در بحارالانوار، 726 عنوان کتاب فقط از شیعۀ امامیه است ولی تا اکنون بیش از چهارصد عنوان از این آثار را به دست نیامده است. این مجموعه حدود سیزده سال قبل در سال 1383 در مشهد شکل گرفت و حدود سه سال بعد به قم منتقل شد. اکنون نزدیک به چهل پروژۀ مختلف و اغلب به صورت گروهی در دست انجام است که حدود 15 مورد از مجموعۀ مصادر بحارالانوار است. از این مجموعه بیش از سی عنوان منتشر شده است که برخی از آنها چندین جلدی است.
وی در ادامه گفت: « در زمانی که کمتر کسی درمباحث دیجیتال سازی نسخ خطی وارد بود، ما با تهیه دوربین دیجیتال، عکس‌برداری نسخ دانشکده الهیات را انجام دادیم. باید گفت این کتابخانه در میان کتابخانه‌های ایران و حتی جهان، از نسخه‌های بسیار نفیسی برخوردار است. مرحوم عبدالحمید مولوی و مرحوم دکتر حجهالاسلام محمود فاضل مطلق در شکل‌گیری این مجموعه نقش مهمی داشتند. دکتر فاضل تعریف می‌کردند که نسخۀ کتاب «مقصد الراغب ...» را از کتابفروشی کوچکی نزدیک حرم با زحمت زیادی به قیمت مناسبی خریدند ولی با دردسر توانستند مسؤولین دانشکده را راضی کنند تا هزینۀ کتاب را بدهند. اکنون این نسخه افتخاری برای کتابخانه و دانشگاه و مورد توجه محققان است و یادداشت‌هایی دربارۀ آن در داخل و خارج کشور نوشته شده بود.»
 
مرحوم عبدالحمید مولوی و مرحوم دکتر محمود فاضل
این کتاب که عنوان کامل آن «مقصد الراغب فی فضائل الامام علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام و اهل‌بیته مصابیح الدجی علیهم‌السلام» است، سی و سومین اثر از سلسله مصادر بحارالانوار است که به چاپ رسیده است. به نظر می‌رسد همین نسخۀ دانشکده الهیات در اختیار علامۀ مجلسی بوده چون برخی از اشکالاتی که در این نسخه وجود دارد، در نقل‌های علامه مجلسی در بحارالانوار هم موجود است و چون تملک ایشان بر نسخه نیست این احتمال وجود دارد که به صورت امانتی از نسخه استفاده کرده‌اند.
نسخه‌ای مهم از چند جهت
در تمام این سال‌ها تلاش شد تا مؤلف نسخه شناسایی شود و تمام منابعی که ممکن بود اطلاعاتی داشته باشند بررسی شد. با توجه به اساتید مؤلف، پنج نفر از افرادی که به دلیل هم طبقه بودن با مؤلف و زندگی در موصل یا اربیل عراق، احتمال داشت نویسنده کتاب باشند در مقدمۀ تحقیق معرفی شده‌اند ولی هنوز نمی‌توان به طور قطعی نظر داد. البته نظریۀ دیگری بر اساس برخی از داده‌های کتاب، نویسنده را شیعه دانسته است.
نسخه‌های خطی از چند جنبه به طور معمول قابل توجه هستند. یکی موضوع اثر، دیگری مؤلف اثر و عصر تالیف اثر و نیز خود نسخه. گاهی موضوع یک نسخه‌ای مهم است نه مؤلف آن. گاهی نسخه کهن است ولی موضوع آن مهم نیست و همین‌طور تا آخر. اما نسخۀ «مقصد الراغب» از همۀ این جهات اهمیت دارد. موضوع آن برای ما بسیار مهم است. در اوایل قرن هفتم هجری نوشته شده و کهن است. با این‌که مؤلف را هنوز نمی‌شناسیم ولی یکی از عالمان بزرگ عصر خود بوده است و بزرگ‌ترین مشایخ اهل سنت در عصر خود را درک کرده بود. افرادی مثل ابن‌جوزی، مکی بن ریّان موصلی، حنبل بن عبدالله رصافی، ابن طبرزد بغدادی و افرادی دیگر که در مقدمۀ تحقیق معرفی شده‌اند. مؤلف مقصد الراغب قطعا ساکن شمال عراق در موصل بوده و در دارالحدیث مظفریۀ اربل (همین اربیل کنونی) اخذ حدیث کرده است.
کتابی از میراث تسنن دوازده امامی
کتابهای زیادی در زندگی و فضائل اهل بیت علیهم‌السلام از سوی اهل تسنن نوشته شده است. اما این کتاب یکی از نخستین کتاب‌هایی است که به طور مفصل برای هر یک از امامان تا حضرت بقیه الله، یک باب اختصاص داده است. کتابهای بعدی مثل «فصول المهمه یا مطالب السؤول و...»، بعد‌ها نوشته شدند. تالیف چنین کتاب‌هایی متاثر از جریان صوفیانه بوده که بعد از حمله مغولان بسیار پررنگ‌تر شد. در عصر مؤلف، ملک بدرالدین حاکم موصل شیعه بوده است و بسیاری از آثار معماری با عناصر شیعی در موصل و حلب مربوط به این دوره‌هاست که متاسفانه داعش تقریبا همۀ آنها را از بین برده است. مؤلف در پایان کتاب از یک مفتی و یک شاعر که یکی بر علیه امیرمؤمنان علیه‌السلام و دیگری بر علیه امام دوازدهم سخن گفته‌اند و مورد عقوبت ملک بدر الدین لؤلؤ واقع شده‌اند سخن و برای ملک بدر الدین دعا به دوام ملک می‌کند. از آنجا که بدرالدین در سال ۶۳۰ ه به حکومت رسیده و در سال ۶۵۷ ه از دنیا رفته بنابر این زمان تألیف کتاب در بین این دو تاریخ بوده است.
در پایان توجه همه را به کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی جلب می‌کنم که نه تنها نسخه‌های خطی بلکه نسخه‌های عکسی این کتابخانه هم بسیار مهم هستند. اغلب این نسخ عکسی برای کنگرۀ بین المللی شیخ طوسی تهیه شده است و هم اکنون تهذیب الاحکام شیخ طوسی توسط مؤسسۀ دارالتراث نجف بر اساس تعدادی از نسخه‌های عکسی دانشکده الهیات در حال تصحیح است.
به نظر می‌رسد اولویت برای تصحیح و تحقیق بر روی نسخ دانشکده الهیات، نه با آن هایی که در اروپا و آمریکا نشسته‌اند و یا در قم و تهران هستند؛ بلکه با عزیزانی است که در دانشگاه فردوسی و در دانشکده الهیات هستند.
تصحیح مقصد، مبداء تحقیق
در ادامه دکتر مجتهدی به دو نکته اشاره کرد. یکی این‌که مقصد الراغب گرچه تصحیح شده ولی هنوز متن آن در زمینۀ تاریخ شمال عراق، تاریخ تشیع در قرن هفتم، بررسی میراث تسنن دوازده‌امامی، تاریخ حدیث و رجال و حتی از نظر منابعی که مورد استفاده نویسنده بوده مورد بررسی دقیق قرار نگرفته است. نکتۀ دیگر این که در کتاب، بابی هم به حضرت زهرا علیهاالسلام اختصاص دارد که در مقایسه با متون مشابه، متمایز و قابل توجه است.
امیدواریم در آینده، بر خلاف اکنون، استفاده و مراجعه به نسخ دانشکده بیشتر از سوی اساتید و دانشجویان خود دانشکده الهیات باشد. با توجه به این که اطلاعات کامل و تصویر نیمی از صفحات همۀ نسخ در سایت دانشگاه فردوسی موجود است، مراجعان می‌توانند نسخۀ مورد نظر خود را بیابند و تصویر کل نسخه را با کمترین هزینه از کتابخانۀ الهیات تحویل بگیرند.
در انتهای جلسه، عضو گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی مخزن نسخ خطی دانشکده الهیات را ـ که از قضا در طبقۀ منهای یک قرار دارد ـ به منابع زیرزمینی کشور تشبیه کرد که مورد غفلت خودی هاست. وی اظهار امیدواری کرد که به نسخ خطی به عنوان یکی از منابع در کنار مقاله، کتاب و پایان نامه، توجه بیشتری شود و با تداوم این جلسات، جریان توجه به نسخه‌های خطی در دانشگاه روندی رو به رشد پیدا کند.
این نشست با اهدای یک نسخه از تحقیق کتاب به کتابخانه دانشکده الهیات و با یاد مرحوم عبدالحمید مولوی (د. 27مهر1357) و مرحوم دکتر حجهالاسلام محمود فاضل مطلق (د.10خرداد1389) به پایان رسید.
تهیه و تنظیم: دفتر انجمن ایرانی تاریخ در خراسان رضوی، مشهد
|
